Sciencaj informoj

La Blanka Domo informis, ke ĝi komisiis al NASA prilaboron de kunordigita temponormo por la Luno, kiu validus ekzemple por la kosmaj ŝipoj. Tio celas grandigi la sekurecon de kosmaj misioj. NASA, privataj firmaoj kaj kosmaj agentejoj en la tuta mondo ĉiam pli ofte direktas misiojn al la Luno, al la Marso kaj pli foren. Tial gravas, ke ni difinu la ĉielajn temponormojn – deklaris Steve Welby el la Blanka Domo. Kohera difino de la tempo havos ŝlosialn signifon por la efika funkciado en la kosma spaco, navigado, kaj komunikado. Tempaj malakordaĵoj povas konduki al eraroj en la mapado kaj lokalizo de pozicioj sur la Luno kaj sur ĝia orbito. Ĉio ĉi ligiĝas kun gravito malsama sur la Tero kaj sur la Luno. Nome tempo fluas malsame depende de tio, kie oni ĝin mezuras. Kie gravito estas alta tie tempo pasas mapli rapide ol kie gravito estas malpli forta. Sur la Luno la gravitado estas malpli granda tial la tempo pasas tie iom pli rapide ol sur la Tero. La diferenco ne estas granda, sed por la novaj teknologioj, kiel GPS-sistemo, aŭ aliaj komplikaj komputilaj kaj komunikaj sistemoj tio havas grandegan signifon. Sen kunordigita luna tempo CLT certigo de sekureco en la perado de donitaĵoj inter kosmaj ŝipoj, kaj sinkronigo de la komunikado inter la Tero, satelitoj, estontaj bazoj kaj astronaŭtoj estos tre malfacila. La internacia kosma stacio situanta sur malalta ĉirkaŭtera orbito daŭre uzos kunordigitan universalan tempon, t.e.UTC. Tamen NASA devas determini – interkompreniĝante kun aliaj landoj – kie pasos limo de la nova kosma tempo. La Blanka Domo volas, ke NASA prezentu enkondukan ideon pri la Kunordigita Luna Tempo ĝis la fino de la nuna jaro, kaj la finan planon ĝis la fino de la 2026-a jaro.

El la elsendo 10.04.2024. Legas Barbara – 02′ 33″

En Edinburgo forpasis havante 94 jarojn Peter Higgs, fizikisto, Nobelpremiito el 2013 pro la teorio kreita kun Francois Englert, kiu klarigas de kie venas maso de la elementaj partikloj. Tion konfirmis la malkovro de bosono en julio 2012 en la Granda Hadrona Koliziilo de CERN. Ĝi ricevis lian nomon kaj estas ankaŭ difinata kiel la „dia partiklo”. Jam en 1964 Peter Higgs kiel la unua proponis ĝian ekziston. Havante mason 120-oblan ol la maso de protono la bosono de Higgs estas la dua laŭ la pezo konata partiklo. Samtempe ĝia ekzistodaŭro kalkuliĝas je apenaŭ 10 al la potenco de -22 sekundoj, kio signifas, ke ĝi ne estas observebla ekster akcelilo. Tamen Higgs-bosono ne estas ankoraŭ unu plia elementa partiklo. Ĝi estas aparte grava, ĉar tio estis la unua observita manifestiĝo pri certa kvantuma kampo en la naturo, ĝis tiam nekonata, kiu troviĝas en ĉiu punkto de la spaco kaj respondecas pro tio, ke la elementaj partikloj havas mason. Peter Higgs plimulton de sia profesia vivo pasigis en la Universitato de Edinburgo, kiu establis honore al li Higgs-Centron de Teoria Fiziko.

El la elsendo 10.04.2024. Legas Barbara – 01′ 43″

Delonge oni antaŭvidis, ke abelo el la specio Colletes hederae povas aperi en Pollando. Nun tio jam estas fakto, kion konfirmis pola biologo, d-rino Justyna Kierat en „Acta zoologica cracoviensia”. La nova abelo estis notita en la okcidenta kaj suda partoj de la lando. Pli frue la aperon de ĉi tiu abelo oni konfirmis i.a. en Germanio kaj Ĉeĥio, do ne ŝajnas dube, ke abeloj Colletes hederae venis de tie. La nova abelo tiamaniere riĉigas la grupon de preskaŭ 500 abelspecioj aparantaj en Pollando. Temas pri abelo vivanta solece, kvankam okazas, ke ĝi nestas en pli grandaj grupoj. Ilia ĉefa nutraĵo estas helica hedero. Same kiel ĉi tiu planto ankaŭ la nova abelo ne ŝatas malvarmon kaj ĝia apero en Pollando povas malrekte atesti pri klimatvarmiĝo. Colletes hederae ne estas invada specio kaj ne minacas al niaj mieldonaj abeloj, samtempe plibonigante la biodiversecon de nia lando. Tio estas pozitiva trajto en la epoko, kiam formortas ĉiam pli da polendisvastigaj insektoj.

El la elsendo 20.03.2024. Legas Gabi – 01′ 21″

Kiel informis la retejo de Politekniko en Poznano la libro de ĝia nun emerita profesoro, Waldemar Nawrocki, origine eldonita de Springer en 2019 estis tradukita en la ĉinan lingvon. La publikaĵo klariganta la principojn fari mezuradojn kun la plej fajna precizeco utiligante la efektojn de kvantuma fiziko estas rekomendata en Ĉinio kiel lernolibro pri metrologio. Tio estas unua libro, kiu priskribas la novan mezursistemon SI el 2018. Ĝi klarigas la principojn de la difinado de kvantumaj mezurunuoj teorie kaj praktike. En la lernolibro novmaniere estas difinitaj la bazaj unuoj de SI kaj enkondukitaj novaj difinoj de tiaj unuoj kiel kilogramo, ampero, aŭ molo. La publikaĵo priskribas precizajn aranĝaĵojn de kvantuma elektroniko kaj ilian aplikon. La unua pola eldono de la „Enkonduko en la kvantuman metrologion” aperis en 2007 kiel eldonaĵo de la poznana politekniko.

El la elsendo 20.03.2024. Legas Pamela – 01′ 15″

Otolaringologoj el Lodzo, la centra Pollando, jam pli ol 100 fojojn faris operaciojn pri kokleoenplanto ĉe infanoj, dank’ al kio ilia mondo de silento transformiĝis en la mondon de sonoj. La 3-an de marto oni solenis Mondan Tagon de Aŭdokapabo, kiu estis lanĉita en 2007. Ĝia celo estis elstarigi la signifon de la profilakto por la frua malkorado kaj kuracado de aŭdokapablaj lezoj. Tiu sanproblemo trafas ĉiam pli multajn personojn en la tuta mondo. Nunjare la Tago okazis sub la devizo „Ŝanĝo de la pensmaniero, ni kaŭzu ke la zorgo pri la oreloj fariĝu realo por ĉiuj”. En Pollando – se temas pri la kuracado de surdeco aŭ subaŭdokapablo ĉe plenkreskaj pacientoj kaj ĉe infanoj – la situacio estas tre bona, sed globskale la problemo estas sufiĉe serioza. Laŭ la statistikaj donitaĵoj de la Monda Sanorganizo 1,5 miliardoj da homoj frontas la aŭdokapablajn pertubojn kaj preskaŭ 500 milionojn tiu sandifekto ekskludas el la socia vivo. Laŭ prognozaj pritaksoj en 2050 la nombro de personoj suferantaj aŭdikapablan lezon eglos al preskaŭ al 2, 5 miliardoj. La surdeco trafas ankaŭ la plej junajn, ĉar meze unu je mil infanoj naskiĝas surda. Al multaj tiaj infanoj otolaringologoj el Lodzo helpis reveniginte ilin al la mondo de personoj bone aŭdantaj. Laŭ specialisto de la laringologia kliniko ĉe la Sancentro de Patrino-polino, profesoro Konopka kuracado de surdeco kun apliko de kokleaj enplantoj kalkuliĝas al la plej grandaj atingaĵoj de medicino. Dum la operacio elektrodo estas enkodukata rekte en la internan orelon kaj ligita kun ĝi parolprocezilo kolektas sonojn el ĉirkaŭaĵo. Sekve helpe de elektromagneta indukto la kodita signalo estas perata al aŭdonervo kaj cerbo. Dank’ al tiu procedo kaj plia logopedia rekapabligado paciento kun la fluo de la tempo komencas aŭdi. En la kliniko la ambaŭflankan kokleoenplantadon oni aplikas jam ĉe kelkmonataj infanoj. La apliko de kokleoenplantaĵoj estas kondiĉo por parolevoluo. Ju pli frue oni aplikas tiun teknikon, des pli rapida kaj regulkoforma estas evoluo de la infano. La plena sukceso dependas de logopedia rekapabligado kaj la gepatra zorgo. Post tio infanoj jam kiel personoj aŭdokapablaj povas frekventi antaŭlernejon, lernejon, sekve studi kaj labori. En la kliniko de Lodzo meze okazas tri ĉi-pecaj operacioj monate.

El la elsendo 10.03.2024. Legas Barbara – 03′ 37″

Kelkajn monatojn post la proklamo de kovimepidemio aperis la termino „longdaŭra kovimo”. Ĝi estas aplikata por difini simptomojn aperantajn dek kelkajn semajnojn post la malsaniĝo, kiujn ne eblas klarigi alimaniere ol per la spertita infektiĝo. Laŭ taksoj la longdaŭran kovimon suferas kelkdek milionoj da homoj. Ĝis nun estis identigitaj ĉirkaŭ 200 simptomoj kun ĝi ligitaj. La plej oftaj estas lacosento, muskoldoloroj, malfacilaĵoj koncentriĝi, spirproblemoj. Ofta sekvo estas kognaj malfacilaĵoj difinitaj kiel cerbonebulo, kiun karakterizas plurmonata sento de psika lezo, subkapablo logike pensi, malfacilaĵoj pri koncentriĝo kaj problemoj kun la memoro. Lastatempe esploristoj el Trinity College Dublin kaj la esplorcentro Neŭroestonteco informis, ke laŭ iliaj esploroj ĉe kovimmalsanuloj aperas lezo de bariero inter sango kaj cerbo, misreguligo inter sangokoagulado kaj akirita rezistosistemo, kiu estas dependa de rekonado de antigenoj flanke de antikorpoj kaj receptakloj rekonantaj antigenon de limfocitoj T kaj B. La ĉefesploristo de Neŭroestonteco, profesoro Matthew Capbell, la estro de la Fakultato pri Genetiko en Trinity College deklaris, ke la unuan fojon estis pruvite, ke likantaj sangovojoj en la cerbo kunlige kun superaktiva rezistosistemo povas esti la ĉefaj kaŭzoj de cerbonebulo ligita kun kovim. Tiu malkovro – laŭ profesoro Capbell -gravas por estonte prilabori taŭgajn kuracmetodojn.

El la elsendo 01.03.2024. Legas Barbara – 02′ 13″

La 5-an fojon, la 19-an de februaro estis solenita la Tago de la Pola Scienco, kiu estis starigita en la naskiĝdatreveno de Nikolao Kopernik, nunjare la 501-a. Ĝia celo estas inspiri al la sekvado de polaj esploristoj kaj firmigi interesiĝon pri la scienco ĝenerale. La tago ebligis iom retrorigardi por konstati, ke en Pollando aktuale funkcias 578 altlernejoj kaj sciencaj institucioj: 135 publikaj altlernejoj, 212 nepublikaj kaj 17 ekleziaj. Krome ekzistas 211 sciencaj institutoj, inkluzive de i.a. 70 esplorinstitutoj, 68 sciencaj institutoj de la Pola Sciencakadmio, 22 institutoj de la Esplorreto Łukasiewicz kaj unu internacia instituto. Ni havas pli ol 1 200 000 studentojn, en kiu nombro 58 procentojn konsistigis virinoj, pli ol 24 mil doktoriĝantojn kaj iom pli ol 82 etatajn akademiajn instruistojn inter kiuj viroj konsistigis pli ol la duonon. La festo lanĉita en 2020 esprimas la rekonon por la atingaĵoj de polaj sciencistoj en pli ol unumiljara historio de la pola nacio kaj ŝtato. Inter la plej elstaraj figuroj de la pola scienco oni menciis i.a. tiajn sciencistojn, kiel Mikołaj Kopernik, Jan Heweliusz, Ignacy Łukasiewicz, Karol Olszewski, Zygmunt Wróblewski, Maria Skłodowska-Curie, Henryk Arctowski, Ludwik Hirszfeld, Jan Czochralski kaj Stefan Banach.

El la elsendo 20.02.2024. Legas Barbara – 02′ 14″

Universitato de Maria Curie-Skłodowska en Lublin (la orienta Pollando) solenas en 2024 sian 80-jariĝon. En la programo de la porokazaj solenaĵoj okazos i.a. Kongreso dediĉita al Maria Curie-Skłodowska sub la titolo „Novumo estas la virino”, rendevuo de la diplomitoj, koncertoj. Aktuale en la universitato studas en preskaŭ 90 fakultatoj 16 mil personoj. La eventoj ligitaj kun la jubileo daŭros dum la tuta jaro. Ilia kulimino okazos en oktobro dum la solena inaŭguro de la nova studjaro. Ĝi estos ligita kun la kunsido de la Konferenco de la Rektoroj de la Polaj Universitatoj kaj kun renkontiĝo de rektoroj de ATHENA (la konsorcio de Alliance for European Universities), kies membro la Universitato de Maria Cure-Skłodowska estas ekde 2022. La solenaĵojn akompanos artaj eventoj, kiel premiero de la muzika-literatura spektaklo pri Maria Curie-Skłodowska. Komence de oktobro en Lublino rendevuos la universitataj diplomitoj. Universitato de Maria Curie-Skłodowska estis establita en oktobro 1944 kiel ŝtata altlernejo kun kuracista, naturscienca, agronomia kaj veterinaria fakultatoj. En la sekvaj jaroj ĝi subiĝis al multaj reorganizoj, kreiĝis novaj fakultatoj kaj studdirektoj. La Universitato solenante la 80-jariĝon de sia ekzisto fieras pri pli ol 267 mil diplomtioj.

El la elsendo 20.02.2024. Legas Maciek – 01′ 43″

Nelimigita aliro al informoj povas ŝajni avantaĝa elemento de la homara evoluo. Tamen ni ricevas pli da informoj ol ni kapablas alifari. Kiel atentigas sciencistoj similan situacion la homaro jam frontis dum la industria evoluo, kiam enorman kreskon de la produktado de fero kaj kemiaĵoj oni traktis kiel nemalhaveblan por la progreso. Nun ni jam scias, ke tio ligiĝis kun tiom seriozaj minacoj kiel nekontrolata fumemisiado el fabrikaj kamentuboj alkondukataj al la sengradigo de la medio kaj serioza minaco por la homa sano. Nun sciencistoj atentigas, ke kiel la elemento de la medio, en kiu ni vivas devas estis traktita ankaŭ la informa spaco. Tro da informoj, same kiel aerpoluado povas efiki malavantaĝe je homo. Tiun temon traktis aparte internacia sciencista kolektivo, kun partopreno de poloj, kadre de la eŭropa projekto Horizonto Eŭropo. La konkludo de ilia laboro estas, ke la ĉiutaga informpoluado kaŭzas kognas troŝarĝon, kiu ligita kun laco, temopremo kaj limigita kapacito de la labormemoro malfaciligas realigadon de farendaj taskoj. En la rilata publikaĵo sciencistoj menciis tri perceptonivelojn de informa troaŝarĝo, kiuj estas reciproke dependaj. Tio estas neŭronaj kaj kognaj mekanismoj sur la nivelo de individuo, decidoj kaj informpercepto kadre de la sociaj grupoj kaj tutsocia nivelo de interagado inter individuoj, grupoj kaj informliverantoj. Dum la kolektiva laboro informoj estas alifarataj sur individua nivelo, ili estas ankaŭ interŝanĝataj inter membroj de kolektivo. Tial la informfluon eblas trakti kiel plurnivelan reton kun nodoj, kiuj reprezentas individuojn, grupojn kaj tutajn sociojn kun ligoj, kiuj spegulas interagojn inter ili. Tio formas komplikan sistemon kun propra dinamiko. Laŭ esploristoj se transiro de administrebla informfluo al la informa troŝarĝo povas esti facila tasko, solvenda en fermita grupo, kaze du kaj pli da ligitaj grupoj eblas antaŭvidi subitajn ŝanĝojn. Por pli bone kompreni la kaŭzojn kaj sekvojn de informa troŝarĝo necesas prilbori mezurojn kaj modelojn por tia plurnivela, komplika grupo kaj sekve prilbori efikajn preventajn metodojn. La aŭtoroj sugestas samtempan komencon de organizitaj agadoj en tri sferoj – scienco, edukado, leĝdonado. La unua ligiĝas kun la financado de interbranĉaj esplorprojektoj pri ekologio de plurnivela informa troŝarĝo. La dua – similie kiel kaze de recikligado de forfalaĵoj- postulas instruadon de informekologio sur la lerneja nivelo. La tria signifas ekdiskuton de ĉi-sfere konfrmaj juraj reguligoj.

El la elsendo 10.02.2024. Legas Barbara – 03′ 36

Biologoj el la Bjalistoka Universitato informis pri la unuaj testorezultoj kun nova plastfolio protektonta birdojn kontraŭ vitraj spacoj. La testado estis la rezulto de la kunlaboro inter la Fondaĵo Vitraj Embuskoj, la aŭstra organizaĵo BirdShades kaj la firmo Unidevelopment SA. La kolizioj de birdoj kontraŭ la vitraj muroj konsistigas globskalan problemon. Nur en la Norda Ameriko – kie oni intense esploras la problemon – pereas jare de 100 milionoj ĝis eĉ unu miliardo da birdoj, kiuj koliziis ekzemple kontraŭ la vitromuroj de modernaj oficpluretaĝuloj. La testata en Bjalistoko speciala plastfolio provizita per UV, enhavas regule ripetiĝantan desegnon, kiun bone vidas birdoj, kvankam ĝi ne estas videbla de homoj. Ĝi povos fariĝi alternativo por glueblaj strioj kun nigraj punktoj, kiuj eĉ se efikaj damaĝas la estetikon de eksteraj muroj de konstruaĵoj. Al Bjalistoko oni liveris 300 kvadratajn metrojn de la testota plastfolio. La unuan fojon oni uzis ĝin en Eŭropo sur tiom granda spaco. Ĝi estis utiligita sur la eksteraj muroj de la Matematika Fakultato de la Bjalistoka Universitato kaj la unuaj rezultoj estas pozitivaj, kvankam por deklari firman opinion estas necesa kelksezona testado. Krome oni volas ekzameni ĉu la noveca plastfolio efikas rilate al diversspeciaj birdoj. Ĉiukaze, ke en Bjalistoko oni konstatis, ke en la jaroj 2012-2021 eĉ unu kvarono de la mortaj birdoj sur la tereno de la universitato pereis en la sekvo de kolizio kontraŭ la vitraj muroj. Post la uzo de la folio tiu elcento malkreskis ĝis 10 procentoj.

El la elsendo 30.01.2024. Legas Maciek – 02′ 05″